NORMATIVITY & PRAXIS: ROLA RELIGII W FILOZOFII POLITYCZNEJ I ETYCE IMMANUELA KANTA, 14.-16.05.2025

Dla Kanta filozofia religii jest tematem o fundamentalnym znaczeniu. Zajmuje się nim szczególnie w dziele Religia w obrębie samego rozumu (1793). Pozostając w duchu Oświecenia, Kant stanowczo sprzeciwia się wszelkim formom spekulatywnej wybujałości, przesądom, duchowemu fanatyzmowi i dogmatyzmowi opartemu na objawieniu. Zamiast tego dąży do zredukowania religii do tego, co można obronić przy pomocy rozumu. Zdaniem Kanta, zasady religijne i objawione nakazy są filozoficznie akceptowalne jedynie w takim zakresie, w jakim można je pogodzić z wymogami rozumu i moralności. Na przykład nie ma miejsca na wiarę w cuda (Religia w obrębie samego rozumu, Kraków 1993, s. 111–117). Pojawia się natomiast pytanie: czy filozoficzne wysiłki, aby radykalnie zracjonalizować religie i zredukować je do rozumnego fundamentu moralnego, są same w sobie rozumne?

W ramach konferencji podjęty zostanie szereg problemów naukowych. Przede wszystkim obejmują one: 

(1) analizę Kantowskiego rozumienia religii (tj. znaczenia rozróżnienia między „religią jako służbą Bożą” a „czysto moralną religią”, jak również rozróżnienia między „wiarą kościelną” a „czystą wiarą religijną”); 

(2) problem związku między filozofią religii a filozofią historii w myśli Kanta (ponieważ powiązanie tych kwestii pozwala na postrzeganie historii ludzkości jako procesu, w którym mamy do czynienia z postępem); 

(3) kwestię politycznego znaczenia religii w pismach Kanta, która do tej pory była niedostatecznie analizowana (np. jego pogląd, że „religia jest najwyższą potrzebą państwową” [Spór fakultetów, Dzieła zebrane, t. 5, s. 200]); 

(4) Habermasowskie ujęcie relacji między wiarą a rozumem, które jest obecnie szeroko dyskutowane; 

(5) pozornie paradoksalne twierdzenia Kanta, który z jednej strony mówi: „Etyka [...] nie potrzebuje ani idei jakiejś innej, wyższej od człowieka, istoty dla poznania swego obowiązku, ani pobudki innej niż samo prawo, dla przestrzegania obowiązku” (Religia w obrębie samego rozumu, Kraków 1993, s. 23), a z drugiej strony stwierdza: „etyka [...]prowadzi nieodzownie do religii” (Religia w obrębie samego rozumu, s. 26); 

(6) niezwykle trudne pytania dotyczące filozoficznej wartości analiz judaizmu dokonanych przez Kanta w Religii w obrębie samego rozumu oraz interpretację jego poglądów, które wymagają rzetelnych wyjaśnień. 

Jak dziś odnosimy się do stanowiska Kanta – zwłaszcza w kontekście dyskusji o religii w przestrzeni publicznej? Współczesne społeczeństwa zachodnie charakteryzują się pluralizmem religii, które są ze sobą niekompatybilne. Dla dobra pokoju społecznego religie te zostały sprywatyzowane, a w państwach liberalnych obowiązuje zasada neutralności. Jednak do jakiego stopnia państwo powinno zachowywać tę neutralność? Czy powinno jedynie unikać stronniczości, czy też musi być aktywnie laickie (jak we Francji)? Jakie rozwiązania proponuje Kant i które z nich możemy uznać za możliwe do zaakceptowania w dzisiejszych warunkach? 

Odpowiedź na te pytania jest istotna zarówno z punktu widzenia ogólnej refleksji nad spójnością i aktualnością oświeceniowego podejścia Kanta do religii, jak i w kontekście naszych współczesnych poglądów na religię oraz jej miejsca w sferze publicznej.

Rejestracja wymagana jest zarówno w przypadku uczestników aktywnych (z referatem) oraz uczestników biernych. Rejestracji należy dokonać przy pomocy formularza rejestracyjnego.